"Jest sobie biały świat, a w tym świecie żółty kwiat…" dystorsja czy spojrzenie przezierne w polskim ludowym obrazie świata?

Abstrakt

Obraz świata utrwalony w polszczyźnie potocznej i ludowej jest nie tylko bardzo rozbudowany, ale też wewnętrznie zróżnicowany i nawet pełen sprzeczności. Na jego kształt mogą mieć wpływ takie czynniki, jak: (1) sam przedmiot postrzegania i konceptualizacji, (2) obecność w polskiej kulturze modeli świata stanowiących refleksy nawarstwiających się na siebie różnych historycznych formacji kulturowych, (3) konwencje gatunkowe i (4) zróżnicowanie czasowe przekazów oraz (5) bazowanie w relacjach na różnych typach wiedzy (stricte ludowej i oficjalnej, naukowej). Przy wielości cech składających się na polski potoczny i ludowy obraz świata powstaje pytanie, czy mamy w nim do czynienia z dystorsją czy może przeciwnie – z przeziernym postrzeganiem świata. Rekonstrukcja obrazu świata – odbywająca się najpierw „bez pominięcia detali”, ale z nastawieniem na odtworzenie cech relewantnych językowo i kulturowo, pozwala dotrzeć do „fundamentów” widzenia, do „podstawowej idei”, o której mowa w Empuzjonie Olgi Tokarczuk. Wejściem na ten „wyższy” poziom w widzeniu świata jest poziom symboliki, czyli tego, jakie inne wyobrażenia są reprezentantami świata w ramach większego układu znaków oraz jakie inne emblematy pozostają ze światem w mniej lub bardziej wyraźnych powiązaniach i przejmują pewne jego cechy i funkcje. Symbolika zestawiona łącznie dostarcza argumentów, że świat w ludowych „narracjach” przyjmuje wymiary: przestrzenny, przedmiotowy, humanistyczny i społeczny, etyczny oraz aksjologiczny. Z kolei wymiary świata składające się na jego obraz pozwalają też wnioskować o podmiocie „patrzącym” i wydobyć przyjmowane przez niego punkty widzenia: pielgrzyma, wygnańca, tułacza lub wędrowca, a dalej – globalną ideę podmiotu dynamicznego, pozostającego w ciągłym ruchu: kogoś, kto (1) znalazł się w/na świecie nie z własnej woli (wygnaniec), (2) nie ma w świecie swojego stałego miejsca (tułacz), (3) przemieszcza się w wyznaczonym kierunku (wędrowiec), (4) a jego wędrówka ukierunkowana jest na określony cel (pielgrzym). Dynamika podmiotu i dynamika postrzegania świata są ze sobą ściśle skorelowane, a u ich fundamentów – przy (pozornej) niespójności przekazów – leży właściwa tradycji ludowej harmonijna jedność ludzi i rzeczy.