"Na wszystko jest przysłowie". The Formation of the Semantics of the Lexeme "Przysłowie" ‘Proverb’ in the Standard and Dialectal Polish Language
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/25Keywords:
lexical semantics, lexeme przysłowie ‘proverb’, Polish language, Polish dialectsAbstract
The article concerns the formation of the scope of meaning of the lexeme przysłowie ‘proverb’ in standard and dialectal Polish language. It turns out that from the beginning it was an ambiguous lexeme. It was noted not only in the sense of ‘an expression or phrase fixed in oral tradition, expressing some general thought, hint, warning or commentary of some situation’, but also as a term: stories, tales; opinion, the judgment of the general public, usually negative; a malicious remark, a verbal malice; a nickname; an expression or sentence or a word habitually inserted by someone into speech; adverb (part of speech); and furthermore in dialects – a word or syntactic construction and someone’s habit of speaking. It was not until the 20th century that the word began to have one meaning, which is clearly visible in standard Polish language
References
KSGP – Kartoteka Słownika gwar polskich, b.r., Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, http://rcin.org.pl/dlibra/publication/37156 (dostęp: 10.04.2025).
Petrow – Petrow Aleksander, 1878, Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 2, s. 3–182.
PF – Chludzińska-Świątecka Jadwiga, 1972, Budowa słowotwórcza rzeczowników w gwarach Warmii i Mazur, „Prace Filologiczne”, t. XXII, s. 159–289.
PJPAN 56 – Szymczak Mieczysław, 1969, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. 6 (Pš–S), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław.
PorJ – A.Sz., 1906, Skarbonka, „Poradnik Językowy”, R. 10, nr 5, s. 79.
Siarkowski – Siarkowski Władysław, 1878, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 2, s. 209–259.
SobWp – Sobierajski Zenon, 1985, Teksty gwarowe z zachodniej Wielkopolski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.
Adalb – Adalberg Samuel, 1889–1894, Księga przysłów, przypowieści i wyrażeń przysłowiowych polskich, druk Emila Skiwskiego, Warszawa.
ISJP – Bańko Mirosław, red., 2000, Inny słownik języka polskiego PWN, t. 2 (P–Ż), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
KąśPodh – Kąś Józef, 2017, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 5 (Koł–Mad), Małopolskie Centrum Kultury Sokół, Nowy Sącz.
KąśSł – Kąś Józef, 2011, Słownik gwary orawskiej, t. 2 (P–Ź), Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków.
MSGP – Wronicz Jadwiga, red., 2010, Mały słownik gwar polskich, Wydawnictwo Lexis, Kraków.
NKPP – Krzyżanowski Julian, red., 1970, Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 2 (K–P), Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
PSE – Mańczak Witold, 2017, Polski słownik etymologiczny, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
SDor – Doroszewski Witold, red., 1965, Słownik języka polskiego, t. 7 (Pri–R), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
SDun – Dunaj Bogusław, red., 1996, Słownik współczesnego języka polskiego, Wydawnictwo Wilga, Warszawa.
SEBań – Bańkowski Andrzej, 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2 (L–P), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
SEBor – Boryś Wiesław, 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
SEBrück – Brückner Aleksander, 1927, Słownik etymologiczny języka polskiego, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków.
SGM – Wronicz Jadwiga, red., 2018, Słownik gwar małopolskich, t. 2 (P–Ż), Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
SGOWM – Sobolewska Katarzyna, red., 2021, Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, t. 8 (Przez–Pyziać), Instytut Języka Polskiego PAN, Warszawa – Kraków.
SGP PAN – Grabka Barbara, Kucharzyk Renata, red., 2023, Słownik gwar polskich, t. 10, z. 4(35) (Jarłyk–Jedyk), Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków.
SGPKar – Karłowicz Jan, 1900–1911, Słownik gwar polskich, t. 1–6, nakładem Akademii Umiejętności, Kraków.
SL – Linde Samuel Bogumił, 1858, Słownik języka polskiego, t. 4 (P), w drukarni Zakładu Ossolińskich, Lwów.
SMTK – Kopaliński Władysław, 2021, Słownik mitów i tradycji kultury, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa.
SStp – Urbańczyk Stanisław, red., 1973–1977, Słownik staropolski, t. 7 (Póć–Rozproszyć), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
SW – Niedźwiedzki Władysław, red., 1912, Słownik języka polskiego, t. 5 (Próba–R), nakładem prenumeratorów i Kasy im. Mianowskiego, Warszawa.
SWil – Zdanowicz Aleksander, red., 1861, Słownik języka polskiego tzw. wieleński, cz. 2 (P–Ż), wyd. staraniem i kosztem Maurycego Orgelbranda, Wilno.
SXVI – Wilczewska Krystyna, Woronczakowa Lucyna, red., 2010, Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 34 (Przyrabiać–Ṕ), Instytut Badań Literackich PAN – Wydawnictwo, Warszawa.
SXVII – Gruszczyński Włodzimierz, red., b.r., Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku, https://sxvii.pl/ (dostęp: 5.04.2025).
USJP – Dubisz Stanisław, red., 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 3 (P–S), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
WSJP – Żmigrodzki Piotr, red., b.r., Wielki słownik języka polskiego, Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków, https://www.wsjp.pl/ (dostęp: 10.04.2025).
