Pełna zagadek etymologia polskich gwarowych nazw roślin
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/37Słowa kluczowe:
etymologia, gwarowe nazwy roślin, motywacja semantyczna, zapożyczeniaAbstrakt
Etymologia polskich gwarowych nazw roślin obfituje w zagadki, badania w tym zakresie przypominają zatem pracę detektywa. Gwarowe nazwy roślin stanowią olbrzymi materiał, konieczne jest więc zawsze jego zawężenie. Kluczowym problemem jest identyfikacja roślin, czyli przyporządkowanie nazwom właściwych gatunków, a nie jest to zadanie łatwe. Innym problemem jest różna wartość źródeł, z których pozyskuje się materiał. Śledzenie historii zebranych nazw jest pracą żmudną i niewdzięczną, jednak późniejsza konfrontacja z nazwami obcymi (słowiańskimi, europejskimi oraz historycznymi – łacińskimi i greckimi) daje dużo satysfakcji i pozwala na wyciągnięcie wniosków dotyczących pochodzenia. Podstawami wiarygodnej etymologii nazw są – jak zwykle w badaniach etymologicznych – dwa główne czynniki: właściwa motywacja semantyczna i objaśnienie rozwoju formy. Należy więc każdą nazwę traktować indywidualnie i brać pod uwagę wszystkie możliwe okoliczności, które mogą decydować o pochodzeniu: szeroko pojęte cechy rośliny, zasięg geograficzny form, historię nazw oraz materiał porównawczy z innych języków. Wnioski płynące z tak przeprowadzonych badań pozwalają określić źródła pochodzenia polskich gwarowych nazw roślin.
Bibliografia
Barlè Janko, 1937, Prinosi slovenskim nazivima bilja, cz. 2, „Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena”, knjiga XXXI/1, s. 49–172.
Bielak Agata, 2009, Analiza etymologiczna polskich nazw wybranych ziół jako podstawa rekonstrukcji językowego obrazu świata, w: S. Niebrzegowska-Bartmińska, S. Wasiuta, red., Stereotypy w języku i w kulturze, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin, s. 157–171.
Buffa Ferdinand, 1972, Vznik a vývin slovenskej botanickej nomenklatúry. K histórii slovenského odborného slovníka, Vydavatelʹstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava.
Dębowiak Przemysław, Waniakowa Jadwiga, 2019, Semantic Motivation of Plant Names as Part of their Etymology, w: A. Villalva, G. Williams, red., The Landscape of Lexicography, Centro de Linguística da Universidade de Lisboa, Centro de Línguas, Literaturas e Culturas da Universidade de Aveiro, Lisboa – Aveiro, s. 173–200.
Gieryng Kazimierz, 1938, Słownik zielarski (nazwy naukowe i ludowe), Drukarnia „Swit”, Wilno.
Henslowa Maria, 1976, Z badań nad wiedzą ludową o roślinach, I. Hypericum perforatum L. – Dziurawiec zwyczajny, „Slavia Antiqua”, t. 23, s. 229–251.
Janyšková Ilona, 2003, K úloze tabu v etymologii, w: I. Janyšková, H. Karlíková red., Studia etymologica Brunensia, t. 2, Nakladatelství Lidové noviny, Praha, s. 179–189.
Karlin Mirko, 1964, Slovenska imena naših zdravilnih rastlin, Farmacevtsko Društvo Slovenije, Ljubljana.
Kosík Václav, 1941, Slovník lidových názvů rostlin, Školní nakladatelství pro Čechy a Moravu, Praha.
Lajnert Jan, 1954, Rostlinske mjena serbske, němske, łaćanske rjadowane po přirodnym systemje, Volk und Wissen Volkseigener Verlag, Berlin.
Makowiecki Stefan, 1936, Słownik botaniczny łacińsko-małoruski, Polska Akademia Umiejętności, Kraków.
Marzell Heinrich, 2000, Wörterbuch der deutschen Pflanzennamen, t. I–V, Lizenzausgabe Parkland Verlag, Fotomechanischer Nachdruck der Erstausgabe 1943– 1958, Köln.
Mikołajczyk Krystyna, Wierzbicki Adam, 1987, Zioła, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Paluch Adam, 1984, Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.
Pastusiak Kazimiera, 2007, Pogranicze polsko-białorusko-ukraińskie w świetle danych językowych i etnograficznych na podstawie nazw roślin, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa.
Pawłowski Eugeniusz, 1974, Polskie nazwy roślin (Próba klasyfikacji semantycznej), w: J. Kuryłowicz, red., Studia indoeuropejskie, Prace Komisji Językoznawstwa, t. 37, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, s. 163–169.
Pelcowa Halina, 2001, Interferencje leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Poprzęcki Witold, 1990, Ziołolecznictwo, Oficyna Wydawnicza SPAR, Warszawa.
Radyserb-Wjela Jan, 1909, Serbske rostlinske mjena w dwěmaj dźělomaj a sedmjoch stawach po abejcejskim rjedźe. Čestny pomnik za serbskeho přirodospytnika njeboh Michała Rostoka zestajał njeboh Jan Radyserb-Wjela, zrjadował a za ćišć přihotował Matej Urban, Ćišć. Smolerjec, Budyšin.
Rogowska-Cybulska Ewa, 2007, Nazwy roślin motywowane nazwami własnymi w „Słowniku gwar kaszubskich” Bernarda Sychty, w: E. Breza, Z. Lica, A. Lica, red., Opuscula linguistica Georgio Treder dedicata, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 186–194.
Rystonová Ida, 2007, Průvodce lidovými názvy rostlin i jiných léčivých přírodnin a jejich produktů, Academia, Praha.
Szcześniak Krystyna, 2022, Świat zamów światem roślin na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Szulczewski Jerzy Wojciech, 1932, Rośliny w mianownictwie, przesądach i lecznictwie ludu wielkopolskiego, „Lud”, t. XXXI, s. 93–100.
Tokarski Ryszard, 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, w: J. Bartmiński, red., Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II: Współczesny język polski, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 335–362.
Waniakowa Jadwiga, 2012, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Waniakowa Jadwiga, 2014, Nazwy dziurawca zwyczajnego, Hypericum perforatum L. w gwarach polskich na tle słowiańskim i europejskim, w: M. Jakubowicz, B. Raszewska-Żurek, red., Studia Borysiana. Etymologica, diachronica, slavica. W 75. rocznicę urodzin Profesora Wiesława Borysia, Instytut Slawistyki PAN, Fundacja Slawistyczna, Warszawa, s. 233–251.
Wierzbicka Agnieszka, 2002, Zestawienia w nazwach roślin (na materiale gwar kujawskich), w: S. Gala, red., Dialektologia jako dziedzina językoznawstwa i przedmiot dydaktyki. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Karolowi Dejnie, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, s. 551–558.
Wierzbicka Agnieszka, 2009, Świat człowieka odzwierciedlony w fitonimach, w: I. Generowicz, E. Kaczmarska, I.M. Doliński, red., Świat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etymologicznym, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 415–425.
Wierzbicka Agnieszka, 2023, Nazwy roślin jako zwierciadło wiejskiego świata (na materiale gwary kujawskiej), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
