Z dialektologią za pan brat, a nawet na Ty
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/31Słowa kluczowe:
pragmalingwistyka, historia języka, etykieta językowaAbstrakt
Artykuł omawia pochodzenie i rozwój znaczeniowy dwóch frazeologizmów: być z kimś, czymś za pan brat oraz być z kimś, czymś na ty. Oba frazeologizmy wywodzą się z dawnych formuł zwracania się do adresata i obyczajów językowych polskiej szlachty. Swoją dzisiejszą postać i funkcje przyjęły w wyniku metaforyzacji składnika wysokiej pozycji społecznej oraz pozytywnych kulturowych konotacji prestiżu i elitarności.
Bibliografia
Bogucka Maria, 1994, Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Brajerski Tadeusz, 1995, Podstawowe honoratiwa we wczesnych komediach Aleksandra Fredry, „Roczniki Humanistyczne”, t. XLIII, z. 6, s. 5–70.
Brown Roger, Gilman Albert, 1960, The Pronouns of Power and Solidarity, w: T. Sebeok, red., Style in language, Massachusetts Institute of Technology Press, Cambridge, s. 253–276.
Brückner Aleksander, 1916, TY – WY – PAN: kartka z dziejów próżności ludzkiej, Drukarnia Literacka, pod zarządem Ludwika K. Górskiego, Kraków.
Bystroń Jan Stanisław, 1976, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Cegieła Anna, Markowski Andrzej, 1982, Z polszczyzną za pan brat, Wydawnictwo Iskry, Warszawa.
Chwalba Andrzej, red., 2008, Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Cybulski Marek, 2003, Obyczaje językowe dawnych Polaków. Formuły werbalne w dobie średniopolskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Golachowska Ewa, 2007, Formy grzecznościowe w mowie szlachty podlaskiej i grodzieńskiej. Zarys problematyki, „Acta Balto-Slavica”, t. XXXI, s. 83–91.
Grybosiowa Antonina, 1998, Przyczyny zmian w polskim systemie adresatywnym, w: K. M ichalewski, red., Język w mieście. Problemy kultury i poprawności, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica”, t. 37, s. 57–61.
Huszcza Romuald, 2006, Honoryfikatywność. Gramatyka, pragmatyka, typologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kałwa Dobrochna, 2008, Polska doby rozbiorów i międzywojenna, w: A. Chwalba, red., Obyczaje w Polsce. Od średniowiecza do czasów współczesnych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 221–336.
Kita Małgorzata, Piłat Ewa, 2016, Grzeczność w czasach pokolenia Z.: dlaczego tradycyjna polska grzeczność jest w regresie?, w: A. Zych, A. Charciarek, red., Dyskurs w aspekcie porównawczym, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 30–61.
Klemensiewicz Zenon, 1946, Pan i obywatel, „Język Polski”, R. XXVI, s. 33–42.
Kuchowicz Zbigniew, 1975, Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź.
Łaziński Marek, 2006, O panach i paniach. Polskie rzeczowniki tytularne i ich asymetria rodzajowo-płciowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Łoś Jan, 1916, Od „ty” do „pan”, „Język Polski”, R. III, s. 1–10.
Łoziński Władysław, 1978, Życie polskie w dawnych wiekach, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Marcjanik Małgorzata, 1997, Polska grzeczność językowa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego, Kielce.
Marcjanik Małgorzata, 2001, Akty zwrócenia się do adresata, w: M. M arcjanik, W kręgu grzeczności. Wybór prac z zakresu polskiej etykiety językowej, Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, s. 131–138.
Marcjanik Małgorzata, 2007, Grzeczność w komunikacji językowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Marcjanik Małgorzata, 2014, Słownik językowego savoir-vivre’u, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Ożóg Kazimierz, 2005, Współczesny model polskiej grzeczności językowej, w: A. Dąbrowska, A. Nowakowska, red., Język a kultura, t. 17: Życzliwość i agresja w języku i kulturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 9–15.
Ożóg Kazimierz, 2014, Współczesna polska grzeczność językowa a postmodernizm, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Linguistica”, t. IX, s. 49–60.
Ożóg Kazimierz, 2018, Słowa dobre i słowa złe w komunikacji między Tobą a mną, w: A. M yszka, K. Bieńkowska, red., Głos – Język – Komunikacja. W obliczu emocji, t. 5, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 15–30, https://repozytorium.ur.edu.pl/handle/item/4065 (dostęp: 26.05.2023).
Pasek Jan Chryzostom, 1979, Pamiętniki, wstęp i oprac. W. Czapliński, Biblioteka Narodowa, I, 62, Wrocław.
Pianka Włodzimierz, 2010, Historyczne zmiany w systemach adresatywno-honoryfikatywnych w krajach i językach słowiańskich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. 66, s. 197–207.
Pisarkowa Krystyna, 1979, Jak się tytułujemy i zwracamy do drugich, „Język Polski”, t. LIX, nr 1, s. 5–17.
Rachwał Maria, 1992, O przyczynach zmian systemu adresatywnego języka polskiego w XIX wieku, w: J. Anusiewicz, M. M arcjanik, red., Język a kultura, t. 6: Polska etykieta językowa, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 41–49.
Sikora Kazimierz, 1993, Jak „Pan” zawędrował na wieś, „Język Polski”, R. LXXII, s. 298–307.
Sikora Kazimierz, 2010, Grzeczność językowa wsi, cz. I: System adresatywny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Sikora Kazimierz, 2011, „Z panem i kmieciem po świecie” – o tradycji i współczesności w zwracaniu się do drugich, „LingVaria”, R. VI, nr 2(12), s. 79–88.
Sikora Kazimierz, 2013, Od „Proszę łaski pana” do „Proszę pana”, „Język Polski”, R. XCIII, z. 4, s. 287–298.
Sikora Kazimierz, 2023, Polska grzeczność językowa – dawniej i dziś, „Studia Pigoniana”, t. 6, s. 35–48, https://doi.org/10.12775/SP.2023.002
Sikora Kazimierz, 2025, W obronie polskiej językowej etykiety i kultury bycia [w druku].
Słownik języka polskiego PWN, b.r., hasło: pan, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/pan;22487.html (dostęp: 22.03.2025).
Świderska-Włodarczyk Urszula, 2022, Szlacheckie sentymenty i resentymenty we współczesnej kulturze polskiej, „Res Historica”, nr 54, s. 627–643.
Tazbir Janusz, 1983, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – upadek – relikty, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.
Tazbir Janusz, 2002, Silva rerum historicarum, Wydawnictwo Iskry, Warszawa.
Tazbir Janusz, 2008, Polska tytułomania, w: K. Łeńska-Bąk, M. Sztandara, red., Sztuka życia, zasady dobrego zachowania, etykieta. O zmienności obyczaju w kulturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole, s. 123–135.
Wierzbicka Anna, 1999, Język – umysł – kultura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Wojtak Maria, 1992, Wybrane elementy staropolskiej etykiety językowej, w: J. Anusiewicz, M. M arcjanik, red., Język a kultura, t. 6: Polska etykieta językowa, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, Wrocław, s. 33–40.
Wojtak Maria, 1996, „O polityce w słowiech”. Formy adresatywne w XVIII wieku, „Język Polski”, R. LXXVI, nr 2–3, s. 81–87.
Wojtak Maria, 1999, Staropolska etykieta językowa jako obraz relacji międzyludzkich (wybrane zagadnienia), w: A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski, red., Przeszłość w językowym obrazie świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 205–216.
