"Totyz" – tajemnicza podhalańska nazwa rdestu plamistego ("Polygonum persicaria" L.)
DOI:
https://doi.org/10.26485/RKJ/2025/73/16Słowa kluczowe:
dialektologia, etnolingwistyka, gwara podhalańska, nazwy roślinAbstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie jednej z ludowych nazw rdestu plamistego (Polygonum persicaria L.), funkcjonującej w gwarze podhalańskiej. Motywację fitonimu totyz (od słów to tyz ‘to też’) wyjaśnia legenda krążąca w różnych wariantach wśród mieszkańców wsi położonych na południowym krańcu Polski. Przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść o Matce Boskiej, która nakazuje ludziom poświęcić tak niepozorne ziele, jakim jest rdest plamisty (to też weźcie), przechowuje pamięć o zwyczajach związanych z roślinami, odzwierciedla także wiarę w ich magiczną moc, ukazuje religijność społeczności wiejskiej, jej antropocentryzm czy naiwność w zgłębianiu istoty rzeczy.
Bibliografia
Alexandrowicz Jerzy i in., red., 1891, Encyklopedya rolnicza, t. 2: Chleb–Esparceta, Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, Warszawa.
Bagiński Stefan, Mowszowicz Jakub, 1963, Krajowe rośliny trujące, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Łódź.
Barański Janusz, 2017, Etnologia w erze postludowej. Dalsze eseje antyperyferyjne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Czubernat Wanda, 2018, Tata nas – budorz, majster, kapelmistrz, rolnik i przyrodnik, „Tygodnik Podhalański”, nr 25, s. 16.
Janicka-Krzywda Urszula, 1996, Sposoby przedstawiania Matki Bożej w folklorze słownym Polskiego Podkarpacia, w: A. Spiss, red., Orędowniczko nasza. Kult Matki Bożej w polskiej kulturze ludowej, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie, Kraków, s. 68–83.
Kąś Józef, 2017, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 5: Koł-Mad, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Nowy Sącz.
Kąś Józef, 2019a, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 11: Śry-Wych, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Nowy Sącz.
Kąś Józef, 2019b, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. 12: Wyci-Ż, Małopolskie Centrum Kultury „Sokół”, Nowy Sącz.
Kobus Justyna, 2024, Kilka przesądów związanych z kobietą w ciąży i noworodkiem w świadomości językowo-kulturowej mieszkańców Wielkopolski, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 72, s. 145–159, https://doi.org/10.26485/RKJ/20 24/72/8.
Kocój Ewa, 2006, Świątynie, postacie, ikony. Malowane cerkwie i monastyry Bukowiny Południowej w wyobrażeniach rumuńskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Kulak Ilona, 2022, Ludowy obraz człowieka utrwalony w nazwach roślin. Na przykładzie leksyki górali rabczańskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Kurek Halina, 2001, Przemiany językowe wsi (na przykładzie wybranych nazw roślin z okolic Dukli), w: A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj, red., Język a Kultura, t. 16: Świat roślin w języku i kulturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 117–122.
Kurek Halina, 2002, Językowy obraz Podkarpacia (na przykładzie mikrotoponimii Dukielszczyzny), w: M. Skarżyński, M. Szpiczakowska, red., Rozmaitości językowe ofiarowane prof. dr. hab. Januszowi Strutyńskiemu z okazji Jego jubileuszu, Wydawnictwo Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 139–164.
Kurek Halina, 2004, Językowo-kulturowy obraz wsi podkarpackiej wpisany w nazwy roślin, w: H. Kurek, J. Labocha, red., Studia Linguistica. Danutae Wesołowska oblata, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków, s. 129–156.
Lampeter Wilhelm, 1967, Zwalczanie chwastów w produkcji nasiennej. Przewodnik do rozpoznawania najczęściej występujących obcych gatunków i najważniejszych chwastów nasiennych oraz wskazówki do ich zwalczania, przekł. R. Moraczewski, A. Freiman, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
Małachowski Andrzej, 1999, Objawiające się sacrum, Papieski Fakultet Teologiczny, Wrocław, Oficyna Wydawnicza „Signum”, Oleśnica.
Mirek Zbigniew, Piękoś-Mirkowa Halina, Zając Adam, Zając Maria, b.r., Vascular Plants of Poland. A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski, http:// bomax.botany.pl/ib-db/check/#gatinfo=2781 (dostęp: 10.04.2025).
Mowszowicz Jakub, 1985, Przewodnik do oznaczania krajowych roślin zielarskich, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
Mowszowicz Jakub, 1986, Krajowe chwasty polne i ogrodowe. Przewodnik do oznaczania, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
Niebrzegowska Stanisława, zebrała i oprac., 2000, Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2010, Sakronimy w polskim ludowym obrazie ziół, w: H. Pelcowa, red., W świecie nazw. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Czesławowi Kosylowi, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 277–289.
Orzechowska Sara, 2024, Kobiety i rośliny w folklorze polskim, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Pelcowa Halina, 2001, Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej, w: A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj, red., Język a Kultura, t. 16: Świat roślin w języku i kulturze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 99–116.
Pelcowa Halina, 2002, Językowy obraz roślin w gwarach Lubelszczyzny, w: W. Książek-Bryłowa, H. Duda, red., Język polski. Współczesność. Historia, t. 3, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 127–144.
Pelcowa Halina, 2004, Religia w językowej interpretacji mieszkańców wsi, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN”, t. 49, s. 273–286.
Piwowarczyk Dariusz, 1988, Święto Matki Bożej Zielnej w polskich obrzędach i wierzeniach ludowych, w: H. Zimoń, red., Z badań nad religią i religijnością ludową, Wydawnictwo Verbinum, Warszawa, s. 132–148.
Radwańska-Paryska Zofia, 1962, Polskie nazwy góralskie roślin Tatr i Podtatrza, w: W. Antoniewicz, red., Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. 4: Historia osadnictwa i organizacja społeczna pasterstwa oraz słownictwo pasterskie Tatr Polskich i Podhala, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków, s. 195–233.
Radwańska-Paryska Zofia, 1992, Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i Podtatrza, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane.
Siwicki Stanisław, 1960, Porównanie różnych zabiegów przy pielęgnowaniu buraków cukrowych, „Roczniki Nauk Rolniczych”, t. 81, seria A: „Roślinna”, z. 1, s. 47–102.
Tokarski Ryszard, 2012, O kilku zadaniach współczesnej semantyki leksykalnej, w: H. Pelcowa, M. Wojtak, red., Słowa. Style. Metody, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 247–259.
Tokarski Ryszard, 2013, Światy za słowami. Wykłady z semantyki leksykalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.
Tomiccy Joanna i Ryszard, 1975, Drzewo życia. Ludowa wizja świata i człowieka, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Waniakowa Jadwiga, 2007, Dawne polskie ziela w gwarowej szacie, w: R. Laskowski, R. Mazurkiewicz, red., Amoenitates vel lepores philologiae, Wydawnictwo Lexis, Kraków, s. 332–339.
Waniakowa Jadwiga, 2012, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Wierzbicka Agnieszka, 2009, Świat człowieka odzwierciedlony w fitonimach, w: I. Generowicz, E. Kaczmarska, I.M. Doliński, red., Świat ukryty w słowach, czyli o znaczeniu gramatycznym, leksykalnym i etymologicznym, Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 415–425.
Wierzbicka Agnieszka, 2023, Nazwy roślin jako zwierciadło wiejskiego świata (na materiale gwary kujawskiej), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
