Przedwieczni z gwiezdnego płomienia. "Prawda" Stanisława Lema jako horror kosmiczny

Autor

DOI:

https://doi.org/10.26485/ZRL/2025/68.1/16

Słowa kluczowe:

Stanisław Lem; cosmic horror; plasma physics; thermonuclear fusion; evolution

Abstrakt

The paper explores a case study of Stanisław Lem’s short story The Truth, initially published in 1964 (and not translated into English until 2021), which is among his lesser-known works and represents a notable gap in present day literary analyses focusing on Lem’s associations with horror. The paper argues that the short story in question (as probably the only one in the author’s oeuvre) could be identified as an instance of cosmic horror — akin in style to H.P. Lovecraft’s writings — despite the presence of conflicting tropes, which otherwise suggest a more traditional “invention story” framework. Utilizing Lem’s own theoretical framework for differentiating horror from science fiction or fantasy — rooted in the nature of principles governing fictional worlds, as drawn from Roger Caillois’s earlier model — the paper examines those conflicting tropes at both a literary level and, more importantly, at a world-building level. In the latter case, the article points out multiple instances of intentional realism violations, which sharply contrast with Lem’s typical ‘hard science fiction’ formula of the day; violations that could be found in such distant domains as microbiology, astrophysics, or theory of evolution. In the latter case, the paper introduces the concept of “pyroevolution”, akin to “necroevolution” found The Invicible, as a potential explanation for the story’s logic of events. Finally, the paper analyses the references to real-life plasma physics and thermonuclear fusion experiments, from which Lem borrows a majority of technical staffage of the story. The findings suggest that The Truth exemplifies a sophisticated literary game between the author and the reader, wherein real-life scientific elements are subtly distorted to better serve the needs of the horror genre — a very distinctive approach in Lem’s prose, also present in his far better known works, such as Solaris or His Master’s Voice.

Liczba pobrań

Bibliografia

Aguirre Manuel (2002), Geometria strachu. Wykorzystanie przestrzeni w literaturze gotyckiej [w:] Wokół gotycyzmów, red. G. Gazda, A. Izdebska, J. Płuciennik, TAiWPN Universitas, Kraków.

Balcerzan Edward (1971), Nic — oprócz ludzi, „Teksty” nr 1.

Bereś Stanisław (2002), Tako rzecze… Lem, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Brzóstowicz-Klajn Monika (2012), Tomasz Morus w mundurku pioniera, czyli utopia i utopijność w polskim socrealizmie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań.

Bromberg Joan Lisa (1982), Fusion: Science, Politics, and the Invention of a New Energy Source, MIT Press, Cambridge, MA.

Goldsmith Donald (2000), W poszukiwaniu życia na Marsie, przeł. K. Belczyński, Prószyński i S-ka, Warszawa.

Jarzębski Jerzy (1996), Zagadki istnienia i świadomości [w:] S. Lem, Zagadka, t. 2, Interart, Warszawa.

Jarzębski Jerzy (2009), Poznanie u Lema: wariacje genologiczne, „Przegląd Literacko-Filozoficzny” nr 1(22).

Kruszelnicki Michał (2010), Oblicza strachu. Tradycja i współczesność horroru literackiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

Kukulak Szymon Piotr (2014), Błąd pomiaru przesunięcia ku czerwieni. Polityczne i niepolityczne korzenie utopii w twórczości fantastyczno-naukowej Stanisława Lema, „Wielogłos” nr 3(21).

Kukulak Szymon Piotr (2017), Duchy Lema. „Solaris” i „Głos Pana” w perspektywie realnych odkryć fizyki neutrinowej [w:] Szkiełko i oko. Humanistyka w dialogu z aktualną fizyką, red. A. Regiewicz, A. Żywiołek, Wydawnictwo DiG, Warszawa.

Kukulak Szymon Piotr (2018), Cztery katastrofy i dwie ewolucje. O miejscu „Niezwyciężonego” w twórczości Stanisława Lema, „Ruch Literacki” nr 3(348).

Lem Stanisław (1996), Prawda [w:] S. Lem, Zagadka, t. 1, Interart, Warszawa.

Lem Stanisław (2004), Astronauci, Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Lem Stanisław (2009a), Fantastyka i futurologia, t. 1, Agora, Warszawa.

Lem Stanisław (2009b), Posłowie do „Śledztwa”, przeł. W. Jaźniewicz, M. Płaza, „Przegląd Literacko-Filozoficzny” nr 1(22).

Lem Stanisław (2009c), Przedmowa do „Niesamowitych opowieści” S. Grabińskiego [w:] S. Lem, Mój pogląd na literaturę. Rozprawy i szkice, Agora, Warszawa.

Lem Stanisław (2010), Statystyka cywilizacji kosmicznych [w:] S. Lem, Wejście na orbitę. Okamgnienie, Agora, Warszawa.

Leś Mariusz M. (2008), Fantastyka socjologiczna. Poetyka i myślenie utopijne, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.

Lisak Mietek, Zaleśny Jarosław, Gałkowski Andrzej, Marczyński Sławomir, Berczyński Paweł (2009), Fuzja — kawałek Słońca na Ziemi, „Foton” nr 4(107).

Mietelski Jan (2005), Astronomia w geografii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Płaza Maciej (2009), Lem i Poe czyli o pewnej dalekiej przyjaźni, „Przegląd Literacko-Filozoficzny” nr 1(22).

Płaza Maciej (2012), W przeddzień potwornego zmartwychwstania [w:] H.P. Lovecraft, Zgroza w Dunwich i inne przerażające opowieści, przeł. M. Płaza, Vesper, Czerwonak.

Rybka Eugeniusz (1976), Astronomia ogólna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

Swirski Peter (2009), Gry z Wszechświatem: O nauce i jej uprzedzeniach w „Niezwyciężonym” Stanisława Lema, przeł. M. Płaza, „Przegląd Literacko-Filozoficzny” nr 1(22).

Szpakowska Małgorzata (1972), Ucieczka Stanisława Lema, „Teksty” nr 3.

Wójcik Andrzej (1987), Wizjonerzy i szarlatani, t. 1, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.

Pobrania

Opublikowane

2025-07-14

Jak cytować

Kukulak, S. P. (2025). Przedwieczni z gwiezdnego płomienia. "Prawda" Stanisława Lema jako horror kosmiczny. Zagadnienia Rodzajów Literackich, 68(1). https://doi.org/10.26485/ZRL/2025/68.1/16

Numer

Dział

Temat Numeru — Eseje